Το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) ιδρύθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 1941 με πρωτοβουλία του ΚΚΕ. Το ιδρυτικό του υπέγραψαν οι αντιπρόσωποι του ΚΚΕ (Λευτέρης Αποστόλου), της νεοσύστατης Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (Ηλίας Τσιριμώκος), του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδος (Απ. Βογιατζής) και του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (Χρ. Χωμενίδης).
Παρά το κάλεσμα του ΚΚΕ για τη δημιουργία ενός πανεθνικού μετώπου Αντίστασης, τα αστικά κόμματα αρνήθηκαν μέχρι τελευταία στιγμή τη συμμετοχή τους στο ΕΑΜ στη συνέχεια το πολέμησαν μαζί με τους Άγγλους. Σύντομα, το ΕΑΜ προχώρησε στη συγκρότηση ένοπλου αντάρτικου, τον ηρωικό ΕΛΑΣ (Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός). Δίπλα στον ΕΛΑΣ δρα το ΕΛΑΝ (Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό) και η ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων).
Η εαμική Αντίσταση συνδύαζε τη μαζική λαϊκή πάλη που κυριάρχησε στις πόλεις ιδιαίτερα στις προσφυγικές και εργατικές συνοικίες της Αθήνας και τον ένοπλο αντάρτικο αγώνα που αναπτύχτηκε από τον Λαϊκό απελευθερωτικό στρατό (ΕΛΑΣ) στην ύπαιθρο. Ο (ΕΛΑΣ), δεν ήταν μόνο ο εχθρός των κατακτητών που τον υποχρέωνε να έχει στη χώρα μας καθηλωμένες μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις, τόσο χρήσιμες για τα ανοιχτά μέτωπα του πολέμου. Ήταν και η εγγύηση για τον ελληνικό λαό ότι μετά το διώξιμο του κατακτητή δεν θα ωφεληθούν από τις θυσίες του οι ντόπιες αντιλαϊκές δυνάμεις που καιροφυλακτούσαν έχοντας την στήριξη των αγγλικών συμμαχικών δυνάμεων. Γι αυτό ήταν και ο μεγάλος πονοκέφαλος των Άγγλων και των ντόπιων συνεργατών τους οι οποίοι με κάθε τρόπο προσπάθησαν και στο τέλος πέτυχαν να τον αφοπλίσουν χάρις στην ανικανότητα και τα σφάλματα της ηγεσίας.
Σκοπός του ΕΑΜ όπως αναφέρεται στο διάγγελμά του προς τον Ελληνικό λαό, ήταν «η απελευθέρωσις του Έθνους από τον ξένον ζυγόν και η απόκτησις της πλήρους ανεξαρτησίας της χώρας». Ο χαρακτήρας του αγώνα του ελληνικού λαού, όπως καθορίζονταν από τις αρχές του ΕΑΜ ήταν πάνω από όλα εθνικοαπελευθερωτικό και εθνικο-ανεξαρτησιακός. Οι αγωνιστές της Αντίστασης έχοντας γνωρίσει την εμπειρία των ξένων επεμβάσεων στη χώρα μας, οραματίζονταν μια Ελλάδα ελεύθερη χωρίς ξένους προστάτες. (Γλέζος, σελ.313). Ο αγώνας για την ελευθερία και την εθνική ανεξαρτησία ήταν ταυτόχρονα αγώνας για την σωτηρία του ελληνικού λαού από την γενοκτονία και την πείνα. Παρά τις διώξεις και τις συλλήψεις και τον κίνδυνο θανατικών ποινών την περίοδο της κατοχής οργανώθηκαν απεργίες και συλλαλητήρια με αιτήματα την εξασφάλιση συσσιτίων και την διανομή τροφίμων που είχαν κατασχεθεί από τα στρατεύματα κατοχής που είχαν σαν αποτέλεσμα τη σωτηρία του ελληνικού λαού από την πείνα.
Παράλληλα ο αντιστασιακός αγώνας υπήρξε και δημοκρατικός-αντιφασιστικός. Ο φασισμός δεν ήταν μόνο μια ξένη δύναμη κατοχής αλλά και μια ιδεολογία του μίσους που απλώνονταν απειλητικά σε όλη την Ευρώπη. Απέναντι στην στη Νέα Τάξη πραγμάτων οι υπόδουλοι λαοί της Ευρώπης ενώθηκαν σε πλατιά αντιφασιστικά μέτωπα (Ελεφάντης,18).Οι Έλληνες αγωνιστές, έχοντας πρόσφατη την πικρή εμπειρία της βασιλομεταξικής δικτατορίας, οραματίζονταν μιας ελεύθερη Ελλάδα στην οποία θα ισχύουν οι αρχές της δημοκρατίας και της λαϊκής εξουσίας. Το αίτημα αυτό εκφράστηκε με τον καλύτερο τρόπο στο σύνθημα λαοκρατία που πρόβαλε το ΕΑΜ. Μετά την απελευθέρωση, το ΕΑΜ δεσμεύονταν με το πολιτικό του πρόγραμμα για σχηματισμό προσωρινής κυβέρνησης με μοναδικό σκοπό την προκήρυξη εκλογών για συντακτική εθνοσυνέλευση με αναλογικό εκλογικό σύστημα για να αποφανθεί ελεύθερα και δημοκρατικά ο κυρίαρχος λαός για τον τρόπο διακυβέρνησης του.
Οι αρχές της λαοκρατίας και της λαϊκής εξουσίας που επαγγέλονταν το ΕΑΜ δεν ήταν ένα μελλοντικό όραμα αλλά από τα πρώτα χρόνια του αγώνα εφαρμόστηκαν στην πράξη από την Προσωρινή Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ)* στις περιοχές που απελευθερώνονταν από τον κατακτητή. Εκεί, από την Κυβέρνηση του Βουνού όπως έγινε γνωστή η ΠΕΕΑ, καθιερώθηκαν πρωτόφαντοι πολιτικοί θεσμοί όπως ο θεσμός της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, η παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στους νέους και τις γυναίκες και ο θεσμός της Λαϊκής Δικαιοσύνης. Το γεγονός αυτό προσέδωσε κύρος στο ΕΑΜ και συντέλεσε στην παραπέρα μαζικοποίηση του απελευθερωτικού αγώνα.
Τα πολιτικά κόμματα που πήραν μέρος στην συγκρότηση του ΕΑΜ έθεταν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό στα πολιτικά προγράμματα τους ζητήματα κοινωνικής αλλαγής στα πλαίσια μιας σοσιαλιστικής προοπτικής. Παρόλα αυτά, για να μην στενέψει το μέτωπο, στο πρόγραμμα του ΕΑΜ δεν τίθενται σοσιαλιστικοί σκοποί (Χατζής, 1982:393). Στο πρόγραμμα του ΕΑΜ με επιμονή κυρίως του ΚΚΕ δεν υπάρχει ούτε καθαρή διατύπωση κατά της μοναρχίας, ένα ζήτημα που έγινε αιτία διαφωνιών μεταξύ των συνεργαζόμενων κομμάτων στο ΕΑΜ. Οι λόγοι που προβάλλονταν για να δικαιολογήσουν αυτή την επιλογή είναι ότι κανένας δεν είχε δικαίωμα να αρνηθεί να πάρουν μέρος στον εθνικό αγώνα μοναρχικοί που υπήρχαν αρκετοί στην Ελλάδα και κυρίως να μην δημιουργηθεί θέμα με τους συμμάχους για τους οποίους ο βασιλιάς και η κυβέρνηση του τυπικά εξακολουθούσαν να θεωρούνται αντιπρόσωποι της Ελλάδας (Χατζής,231).
Συνεπώς το πρόγραμμα του ΕΑΜ παρόλο που συγκροτείται από κομμουνιστικά, σοσιαλιστικά και δημοκρατικά –αγροτικά κόμματα δεν αντανακλά τις ιδέες μιας ορισμένης ιδεολογικής και πολιτικής κοσμοθεωρίας αλλά είναι ένα εθνικό-πολιτικό πρόγραμμα που μπορεί να γίνει αποδεκτό από τις πλατιές μάζες και όλα τα κοινωνικά στρώματα Είναι το πρόγραμμα της λαοκρατικής δημοκρατικής αλλαγής στην Ελλάδα βασισμένο στην εθνική ανεξαρτησία (Χατζης,158). Και είναι ακριβώς αυτή η σύζευξη της πόθου για ελευθερία και εθνική αξιοπρέπεια μαζί με το όραμα για λαοκρατία που ενέπνευσε τους αγωνιστές στο δύσκολο αγώνα τους.
Η θεωρητική βάση συγκρότησης του ΕΑΜ ήταν η στρατηγική της Εθνικής Ενότητας. Η Κομμουνιστική Διεθνής από το (1935), πρόβλεπε τη δημιουργία λαϊκών εθνικοαπελευθερωτικών μετώπων με όλες τις πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις που αντιμάχονταν τον φασισμό, καλώντας τα κομμουνιστικά κόμματα να συμβάλλουν στο παγκόσμιο μέτωπο ειρήνης κατά των ηγεμονικών βλέψεων του Γερμανικού φασισμού, θέση που υιοθέτησε και το ΚΚΕ.
Παρόλο που το κάλεσμα για αντίσταση απευθύνονταν σε όλες τις εθνικές δυνάμεις που αντιμάχονταν το φασισμό τα περισσότερα αντιστασιακά κινήματα σε όλη την Ευρώπη αποκτούν στην πορεία μια αριστερή-σοσιαλιστική και φιλοσοβιετική προοπτική ( Ελεφάντης, 19). Σε αυτό συνετέλεσε το αντιφασιστικό πνεύμα της Αντίστασης, η δράση των κομμουνιστών που μπαίνουν μπροστά στον αγώνα και η επιρροή της ηρωικής Αντίστασης του Σοβιετικού λαού. Τα μικρά κομμουνιστικά κόμματα σε όλη την Ευρώπη υλοποιώντας την πολιτική της εθνικής ενότητας τροφοδοτούν τα αντιστασιακά κινήματα αλλά ταυτόχρονα τροφοδοτούνται από αυτά και αποκτούν μαζικότητα και λαϊκά ερείσματα. Αυτή η διαλεκτική σχέση ισχύει και στην ελληνική περίπτωση. Το ΚΚΕ με τις λίγες δυνάμεις του, παίρνει την πρωτοβουλία και συγκροτεί το ΕΑΜ τη μαζικότερη αντιστασιακή οργάνωση στη χώρα μας, το οποίο με τη σειρά του βοηθάει να αναδιοργανωθεί και να μαζικοποιηθεί το κόμμα(36). Στο τέλος του πολέμου το ΚΚΕ θα αριθμεί γύρω στις 350.000 μέλη απέναντι στις 5.000 την περίοδο της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου (Ε. σελ.98).
Πού οφείλεται η ανάπτυξη και μεγάλη κοινωνική απήχηση του ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ;
Μέσα σε τρία χρόνια από την ίδρυσή του, το ΕΑΜ θα αποκτήσει τεράστια κοινωνική απήχηση σε όλη την Ελλάδα και θα φτάσει να αριθμεί ενάμισι εκατομμύριο μέλη. Γρήγορη είναι και η ανάπτυξη του ΕΛΑΣ με την εθελοντική κατάταξη μαχητών στις γραμμές του. Από τα βουνά της Ρούμελης όπου το Μάη του 1942 ο Άρης Βελουχιώτης (Θανάσης Κλάρας) άρχισε να οργανώνει τις πρώτες ένοπλες ομάδες, το αντάρτικο γρήγορα θα αναπτυχτεί και θα μετατραπεί σε ένα αξιόμαχο λαϊκό στρατό ο οποίος θα πραγματοποιήσει πολλές στρατιωτικές μάχες και επιχειρήσεις δολιοφθοράς ενάντια στα στρατεύματα κατοχής. Οι αυξανόμενες ανάγκες συντονισμού όσο το αντάρτικο αναπτύσσονταν και εξαπλώνονταν σε όλη την Ελλάδα οδήγησαν το Μάη του 1943 στη συγκρότηση του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ με στρατιωτικό αρχηγό το στρατηγό Στέφανο Σαράφη, πρώτο Καπετάνιο τον Άρη Βελουχιώτη και πολιτικό αντιπρόσωπο του ΕΑΜ τον Ανδρέα Τζήμα (Σαμαρινιώτη).
Πού όμως οφείλεται η γρήγορη ανάπτυξη και μεγάλη κοινωνική απήχηση του ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ; Κατ’ αρχάς η πρωτοβουλία του ΚΚΕ να καλέσει σε ένα εθνικό μέτωπο Αντίστασης ενάντια στον κατακτητή πάρθηκε σε μια κρίσιμη περίοδο για την επιβίωση του ελληνικού λαού, όταν οι μαυραγορίτες και οι ληστές άρπαζαν από το στόμα του ότι απόμεινε από τον κατακτητή καταδικάζοντάς τον στην πείνα και τον αφανισμό. Τα συσσίτια που οργανώθηκαν στην μεγάλη πείνα το χειμώνα του 41 μετά την κατάσχεση των τροφίμων από τα στρατεύματα κατοχής, η ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης της γερμανόδουλης κυβέρνησης, η ματαίωση της εκχώρησης της Μακεδονίας στους Βούλγαρους, η εκκαθάριση της υπαίθρου από τους ληστές και μαυραγορίτες και τους σταθμούς χωροφυλακής της κατοχικής κυβέρνησης ήταν από τις πρώτες σημαντικές για την επιβίωση του λαού δράσεις του ΕΑΜ και του λαϊκού στρατού. Η δημιουργία πρωτόγνωρων μορφών λαϊκής εξουσίας στις περιοχές που απελευθερώνονταν από τον κατακτητή ήταν αναμφισβήτητα ένας καθοριστικός παράγοντας ο οποίος βοήθησε στην παραπέρα εξάπλωση του ΕΑΜ και του προσέδωσε κύρος.
Σημαντική ώθηση στη μαζικοποίηση και εξάπλωση του ΕΑΜ ιδιαίτερα στα πρώτα του βήματα, έδωσε η παρέμβαση των κομμουνιστών οι οποίοι με την αυτοθυσία και την εμπειρία τους από την παράνομη δράση, μπήκαν μπροστά στον αντιστασιακό αγώνα και ανέλαβαν την οργάνωση του . Από την επίσημη πλευρά του ΚΚΕ συχνά υπερτονίζεται αυτή η οργανωτική παρέμβαση του κόμματος. Χωρίς να παραγνωρίζεται η αποφασιστική συνεισφορά των κομμουνιστών πρέπει να παρθεί υπ’ όψιν ότι την εποχή εκείνη οι οργανωμένες δυνάμεις του ΚΚΕ ήταν αριθμητικά μικρές με την ηγεσία και τα περισσότερα στελέχη του να βρίσκονται στις φυλακές και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της μεταξικής δικτατορίας. Εκείνο που τονίζεται από τους περισσότερους μελετητές είναι ότι στις δοσμένες συνθήκες μέσα στο πολιτικό κενό που δημιουργήθηκε στη χώρα με την ιδεολογική και πολιτική απονομιμοποίηση των αστικών κομμάτων και την κατάρρευση του κρατικού μηχανισμού, το ΚΚΕ με την πρωτοβουλία του να ιδρύσει το ΕΑΜ αξιοποίησε την λαϊκή διαθεσιμότητα για αγώνα. Το ΕΑΜ έγινε ένας πλατύς αγωνιστικός πόλος συσπείρωσης ολόκληρου του έθνους που περιλάμβανε αντιφασίστες, δημοκράτες, σοσιαλιστές, αγροτιστές και κομμουνιστές. Τα συνθήματα του για ελευθερία, εθνική ανεξαρτησία και λαϊκή εξουσία άγγιξαν την ψυχή των ελλήνων, τους έδωσαν όραμα, ελπίδα και πίστη στο δίκαιο αγώνα .
Στη συνέχεια, όπως τονίζει ο Αγγελος Ελεφάντης κατά τη διάρκεια της Αντίστασης και του ένοπλου αγώνα, στην πολιτική συνείδηση του αγωνιζόμενου λαού συντελέστηκε με γοργούς ρυθμούς μια ολόκληρη διαδικασία ριζικών αλλαγών που είχαν σαν αποτέλεσμα την ιδεολογική ηγεμονία των ιδεών και οραμάτων της Αριστεράς . Στη διαδικασία αυτή σημαντικό ρόλο έπαιξε η πολιτική επάνδρωση και η κοινωνική σύνθεση του ΕΑΜ. Η άρνηση της ηγεσίας των αστικών κόμματων να συμμετάσχουν στον απελευθερωτικό αγώνα συντέλεσε να δημιουργηθεί ένα πλειοψηφικό ρεύμα στην ελληνική κοινωνία που ήταν αντίθετο όχι μόνο στις φασιστικές δυνάμεις κατοχής αλλά και στην παλαιά τάξη πραγμάτων που εκπροσωπούσαν τα αστικά κόμματα και η μοναρχία (Ελεφάντης.34). Τη θέση του προπολεμικού πολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ βενιζελικών- αντιβενιζελικών, παίρνει τώρα η αντίθεση μεταξύ του μπλοκ των εαμικών δυνάμεων με αριστερό προσανατολισμό και του μπλοκ των αστικών δυνάμεων με κύριο στήριγμα και καθοδηγητή τους Άγγλους . Με τη έννοια αυτή η Αντίσταση αποτελεί μια βασική τομή που σηματοδοτεί την αρχή μιας νέας περιόδου (Ελεφάντης, 35) κατά την οποία η ιδεολογία και τα κοινωνικά οράματα της Αριστεράς κατακτούν την ηγεμονία στην ελληνική κοινωνία.
Στα μέσα του 43 το εαμικό κίνημα, ανάμεσα στα πιο μεγάλα αντιστασιακά κινήματα της Ευρώπης. κυριαρχούσε σε πανελλαδική κλίμακα και ο αντίχτυπος της δράσης του είχε φτάσει στον ελληνικό στρατό στη Μέση Ανατολή. Προκάλεσε ανησυχία, πανικό και αντίδραση όχι μόνο από τη μεριά των κατακτητών και των συνεργατών τους αλλά και από τους συμμάχους Άγγλους και τους οπαδούς τους. Οι προσπάθειες δημιουργίας ΄αντιεαμικων’ οργανώσεων ουσιαστικά αποτυγχάνουν. Τα γερμανοκίνητα και γερμανοπλισμένα κατασκευάσματα, κρατικά και παρακρατικά συγκροτούνται από αντικοινωνικά, απόβλητα από τον εθνικό κορμό στοιχεία που περιφρονούνται από το λαό τα δε αγγλοσυντήρητα παραμένουν μικροργανώσεις κατάλληλα μόνο για προκλήσεις ενάντια στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, όταν οι Άγγλοι θέλουν να ασκήσουν πιέσεις για την υποταγή του εαμικού κινήματος.
Η αγγλοελληνική συμμαχία πολέμησε με κάθε μέσο την προοπτική μιας διαφορετικής μεταπολεμικής Ελλάδας που επαγγέλλονταν το ΕΑΜ . Γι αυτό όταν η ήττα του Άξονα είχε εξασφαλιστεί, το κρίσιμο ζήτημα γι αυτούς ήταν ο αφοπλισμός των ανταρτών του ΕΛΑΣ και η συντριβή του εαμικού κινήματος με βίαιο τρόπο. Μέσα από μια σειρά δραματικών γεγονότων, ωμης επέμβασης με τα Δεκεμβριανά σε συνδυασμό με τις απαράδεκτες υποχωρήσεις και τα τραγικά λάθη της ηγεσίας του ΚΚΕ και του εαμικού κινήματος τελικά πετυχαίνουν το στόχο τους…..
Χαρά Παρμενοπούλου
Βιβλιογραφία
–Αβδούλος, Σταύρος,1994, Γιατί χάθηκε η Νίκη: Από τον έλεγχο της εξουσίας στη συντριβή του ΕΑΜικού κινήματος (1941-45), εκδ. Προσκήνιο, Αθήνα.
– Γλέζος, Μανώλης, ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1940-1945, τόμος Ακαι Β , εκδ. Στοχαστής, Αθήνα
– Ελεφάντης, Αγγελος,2003, Μας πήραν την Αθήνα: Ξαναδιαβάζοντας την ιστορία 1941-50, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα.
– Ζωϊδη, Γ., Κάϊλα, Μ κ.ά,1979, Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-45, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα.
-Λαγδάς, Πάνος, Άρης Βελουχιώτης, ο Πρώτος του Αγώνα, εκδ. Σφαέλος Ν., Αθήνα
– Φαράκος, Γρηγόρης, 1997, ΑΡΗΣ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗΣ-Το χαμένο Αρχείο- Άγνωστα Κείμενα. Αθήνα, Β΄ έκδοση «Ελληνικά Γράμματα».
– Χατζηπαναγιώτου, Γιάννης (καπετάν Θωμάς), Η πολιτική διαθήκη του Άρη Βελουχιώτη, Δωρικός, Αθήνα 1975
– Χατζής, Θανάσης, 1982, Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε (εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας 41-45), β έκδοση, Εξάντας, Αθήνα
-Χουλιάρας Γιώργος- Περικλής,2006, «Ο δρόμος είναι άσωτος…», Λαμία, Οιωνός
