Στις εκατοντάδες συγκρούσεις των ανταρτών του ΕΛΑΣ και των λαϊκών οργανώσεων τούφα με του κατακτητές της χώρας μας, η μάχη της Παύλιανης υπήρξε μια από τις πιο εντυπωσιακές της Ελληνικής αντιστασιακής εποποιίας. Υπήρξε η κορυφαία αναμέτρηση των μαχητών του ΕΑΜ–ΕΛΑΣ του Συγκροτήματος Κεντρικής και Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (Ρούμελης)με μια δύναμη χιλιάδων Ιταλών στρατιωτών,οι όποιοιενεργούσαν την πρώτη μεγάλη εκκαθαριστική τους επιχείρηση προς την περιοχή της Ελεύθερης Ελλάδος.
Οι υποδουλωμένοι Έλληνες, ως γνωστόν, πέρασαν πολύ γρήγορα στην αντίσταση και οργανώθηκαν προετοιμάζοντας την απελευθέρωση τους. Ο εχθρός παρακολουθούσε πανικόβλητος αυτόν τον απελευθερωτικό συναγερμό του Ελληνικού λάου,και ετοίμαζε τα δικά του σχεδία να αντιμετωπίσει την κατάσταση.Οι ωμικές οργανώσεις, οι οποίες είχαν παντού τις πήγες των πληροφοριών τους, έμαθαν, αμέσως τα σχέδια των κατακτητών. Τεράστιες εχθρικές δυνάμεις, κυρίως Ιταλικές, επρόκειτο να εξαπολυθούν σε μια λυσσαλέα έφοδο, σε όλη τη χωρά, σε όλα τα ορεινά συγκροτήματα. Κυρία ιδέα των ηγετικών οργάνων του ΕΑΜ -ΕΛΑΣ, για την αντιμετώπιση των μεγάλων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, νήταν να αποσύρουν τα τμήματα τους από τις προωθημένες περιοχές δράσεως και να τα εγκαταστήσουν σε κεντρικές ορεινές θέσεις. Για την Κεντρική – Ανατολική Ρούμελη το αρχηγείο εγκαταστάθηκε στην Ορεινή Παρνάσσιδα. Υπήρχαν πληροφορίες ότι για τους Ιταλούς η περιοχή Παρνάσσιδος - Παύλιανης είχε στρατηγική σημασία για τις περαιτέρω εξελίξεις.Έτσι λοιπόν το σχέδιο αντιμετώπισης και αναχαίτισης των Ιταλών στήθηκε στην Παύλιανη. Η μαχητική ομάδα της Παύλιανης αποτελείτο από 60 άντρες με αρχηγείο τους τον Κώστα Σάπια, Ιωάννη Θεοχάρη και Κώστα Κριάρη. Ενισχυθήκαν και με άντρες του εφεδρικού ΕΛΑΣ από το Κουμαρίτσι και το Γαρδίκι. Σύνολο 200 άντρες περίπου. Ο Καλλίας (ανθυπολοχαγός Χ. Μώκος ) και Παν. Τζιβάρας – Δήμος, αποτελούσαν το αρχηγείο της επιχείρησης.
Το ηθικό των χωριανών και των ανταρτών ήταν υψηλότατο!
3 Ιουνίου 1943. Λίγο πριν το μεσημέρι o Καλλίας και η ομάδα των Παλιόσπιτων είχαν κι oλας αρπαχτεί σχεδόν στα χεριά με τους Ιταλούς, ενώ αναμένοντα οι συντεταγμένες δυνάμεις από το Μαυρολιθαρι. Σύσσωμο το χωριό συμπαραστάτης στους μαχητές. Νέοι και γεροί ζούσαν στον παλμό των γεγονότα. Το συγκινητικό ήταν ότι ο Καλλίας είχε δώσει ρητή εντολή να γίνεται οικονομία πυρομαχικών. Κάθε σφαίρα έπρεπε να βρίσκει τον στόχο τρίβολοι οι άντρες που συμμετείχαν στην επιχείρηση πάλευαν με λιονταρίσια καρδιά και πατριωτισμό και ώσπου να νυχτώσει η Ιταλική φάλαγγα ήταν εντελώς διασκορπισμένη και αποδεκατισμένη.
Τα νέα για την μάχη της Παύλιανης και το λαμπρό της αποτέλεσμα διαδοθήκαν ακαριαία σε όλη την ορεινή Παρνάσσιδα, σε όλα τα χωριά της και σε όλο το μέτωπο των αντάρτικων δυνάμεων. Οι συνέπειες βεβαία ήταν ανάλογες και για τον άμαχο πληθυσμό. Ο λυσσαλέος κατακτητής επιδόθηκε σε επιδρομές αεροπλάνων αναγνωριστικών, καταδικαστικών ακόμη και στούκας, στην προσπάθεια του να εντοπίσει τους αντάρτες μέσα στα δασωμένα βουνά.
Τελικά οι ιταλικές δυνάμεις αποκρούστηκαν και εγκατέλειψαν την περιοχή μετά από την νέα μάχη, ανάλογη προς εκείνη της Παύλιανης που θα λάβαινε χώρο αργότερα στην περιοχή της Καλοσκοπής. Η προσπάθεια τους να εκμηδενίσουν τις αντάρτικες δυνάμεις είχε αποτύχει ολοκληρωτικά, ενώ η εκστρατεία αυτή τους είχε στοιχίσει σοβαρότατες απώλειες.
Οι απώλειες της Ελληνικής ανταρτικής δύναμης ήταν: Σειρίνος Σκούφος από την Ιτέα Παρνασίδας, Σπύρος Αρβανίτης από την Μαριολάτα , Ηλίας Παπαδόπουλος από την Παύλιανη, Δημήτρης Ανδρατσουλας από το Μαυρολιθαρι, Βασίλης Δρόγες από την Αθήνα, Δημήτρης Κ. Κατσαρός από την Παύλιανη και ο πρόεδρος της Οίτης Ευθύμιος Ευσταθίου, ο οποιος με πατριωτισμό και συναίσθηση του χρέους του ως πρόεδρος, αρνήθηκε να δώσει πληροφορίες στους Ιταλούς για το τι συνέβαινε στην περιοχή της Παύλιανης , καλύπτοντας έτσι τους αγωνιστές.
Η επέτειος της 3ης Ιουνίου του 1943, είναι μια τιμή που οφείλουμε εμείς οι Έλληνες,στην μνήμη αυτών των ανθρώπων που έδωσαν την ζωή τους για την πατρίδα και τον αγώνα κατά του κατακτητή. Είναι και ένα μάθημα για να μαθαίνουν οι νεώτεροι και να θυμούνται οι παλαιότεροι. Ο ποιητής Καβάφης, είναι και εδώ παρών για να μας θυμίσει «Τιμή σε όσους όρισαν να φυλανε Θερμοπύλες». Αυτό έκαναν και οι δικοί μας αγωνιστές, φυλάξανε τις δίκες τους Θερμοπύλες και θα είναι για μας πάντα ένα φωτεινό παράδειγμα. Με την υπόσχεση ότι θα τους θυμόμαστε για πάντα και να είμαστε άξιοι συνεχιστές των αγώνων τους.
(Κάθε χρόνο,την 1η Κυριακή του Ιουνίου, γιορτάζεται, η μάχη της Παύλιανης, στο ιστορικό μνημείο λίγο πριν την Παύλιανη.)
