Περίληψη της διάλεξης Ο Απο Μηχανής Θεός στο Αρχαίο Θέατρο που δόθηκε στο Δημοτικό Θέατρο Λαμίας την 27η Μαΐου 2013.

Ο όρος μηχανή με την σύγχρονη έννοιά του χρησιμοποιήθηκε στην εποχή του Αισχύλου για να περιγράψει τον μηχανισμό σκηνής πού χρησιμοποιήθηκε για να φέρει τούς ήρωες της τραγωδίας στην σκηνή. Έγινε γνωστός με τον Λατινικό όρο Deus exmachina που εισήγαγε ο Βιτρούβιος. Ήταν μεγάλοι μηχανισμοί πού αποτελούνταν από δοκούς, τροχαλίες και σχοινιά πού μπορούσαν να σηκώσουν φορτία ως ένα τόνο και σε μερικές περιπτώσεις να κάνουν σφοδρούς κλυδωνισμούς απεικονίζοντας ένα ταξίδι στο χώρο όταν το έργο το απαιτούσε. Παρ’ όλο πού κανείς μηχανισμός ούτε απεικονίσεις του δεν σώζονται, υπάρχουν αρκετές αναφορές σε έργα πού σώζονται από τις οποίες αντλούμε πληροφορίες για τον σχεδιασμό και την λειτουργία του.

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το αρχαίο Ελληνικό θέατρο γεννήθηκε τον 6o π.Χ αιώνα από ένα θεατρικό σχήμα για έναν ηθοποιό πού άνθισε στα Δωρικά Ελληνικά διαμερίσματα για να περάσει στην ωριμότητά του τον 5ο π.Χ αιώνα μετά τούς νικηφόρους πολέμους κατά της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ο Αισχύλος πού ήταν ο ίδιος ήρωας, κέρδισε την πρώτη φιλολογική του νίκη στους δραματικούς αγώνες τού 484 στην Αθήνα. Το 472 παρουσίασε τους Πέρσες όπου εισήγαγε τον δεύτερο ηθοποιό, εκτός τού ίδιου, δημιουργώντας έτσι το γνώριμό μας σχήμα των πολλών ηθοποιών στη σκηνή. Ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης και ο Αριστοφάνης συνέβαλαν στην ανάπτυξη του Θεάτρου του 5ου αιώνα (Arnott, Bates).

Ο Αισχύλος πρώτος εισήγαγε την ιδέα του ηθοποιού πού θα μπορούσε να επέμβει ξαφνικά πίσω από την σκηνή, από την οροφή και ίσως μέσα ακόμα και από την περιοχή της ορχήστρας για να πάρει μέρος στο δράμα. Από αγγεία που βρίσκονται σε Μουσεία και ιδιωτικές συλλογές, παίρνουμε σημαντικές πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο και το μηχανισμό.

 Σκηνή από κωμωδία με τον Κένταυρο Χείρωνα σε αγγειογραφία της Κάτω Ιταλίας (380-370 πΧ [The British Museum, Greek Theatre. A thematic study guide. 2005].

Η μεταφορά των ηθοποιών (και σε μερικές περιπτώσεις αλόγων και αρμάτων ακόμα) από το πίσω μέρος της σκηνής στο προσκήνιο γίνονταν με τη βοήθεια μηχανισμού που αποκάλεσαν μηχανή, όρο ισοδύναμο με την Λατινική ρίζα machina. Η λέξη Μηχανή ενώ χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Όμηρο στην Ιλιάδα για να περιγράψει τον πολιτικό χειρισμό, χρησιμοποιήθηκε με την σύγχρονη έννοια στην εποχή τού Αισχύλου για να περιγράψει τον μηχανισμό σκηνής πού χρησιμοποίησε για να φέρει τούς ήρωες της τραγωδίας στην σκηνή και έγινε γνωστός με τον Λατινικό όρο Deus ex machina που εισήγαγε ο Βιτρούβιος. Τον όρο από μηχανής θεός εισήγαγε ο Πλάτων και αυτό δημιούργησε μια γενική παρανόηση σχετικά με το θέμα, διότι υπάρχει η γενική εντύπωση ότι η χρήση της μηχανής ήταν “για να φέρνει θεούς στη σκηνή και να δίνουν τη λύση του δράματος” ενώ αυτό δεν ήταν η κύρια χρήση της μηχανής. Οι άνθρωποι πού έφτιαχναν (σχεδίαζαν και κατασκεύαζαν) αυτούς τούς μηχανισμούς λέγονταν από τον Αριστοφάνη μηχανοποιοί πού σήμαινε μηχανικοί με βάση την σύγχρονη ορολογία και είναι ταυτόσημη έννοια με τον Γερμανικό όρο Maschinenbau Ingenieurs.

Ένας άλλος μηχανισμός σκηνής ήταν η περίακτος, ένα περιστρεφόμενο σκηνικό με τρείς όψεις για γρήγορη αλλαγή σκηνικών. Υποστηρίζονταν από έναν κατακόρυφο άξονα πού εδραζόταν σε ένα πέτρινο έδρανο στο έδαφος. Μια άλλη εφεύρεση ήταν το εκκύκλημα. Ένα χαμηλό όχημα με τροχούς πού χρησιμοποιούνταν για την μεταφορά βαρειών αντικειμένων από και προς την σκηνή (όπως θρόνοι) και επίσης νεκρών δεδομένου ότι η αναπαράσταση φόνου ή αυτοκτονίας απαγορεύονταν αυστηρά στο αρχαίο θεατρικό δράμα. Η περίακτος και το εκκύκλημα εξελίχθηκαν από τον πήλινο τροχό και το όχημα με τροχούς αντίστοιχα και δεν έχουν σημαντική αξία σαν εφευρέσεις. Άλλη θεατρική μηχανή ήταν το κεραυνοσκοπείο ή βροντείο για τη δημιουργία ήχων αστραπής ή βροντής (Σουϊδας) έστι δέ και μηχάνημά τι ό καλείται βροντείο εις ό αι ψήφοι κατήγοντο και κυλιόμεναι ήχον απετέλουν ερικότα βροντή. Τα σκηνικά αυτά μηχανήματα αναφέρονται στον Προμηθέα του Αισχύλου και τις Νεφέλες τού Αριστοφάνη.

Η μηχανή δεν φαίνεται να έχει κοντινό προηγούμενο και η κατασκευή της μοιάζει να έχει μεγάλη τεχνική αξία καθόσον σχεδιάστηκε καθ’ υπαγόρευση των αναγκών του θεάτρου και δεν προήλθε σαν αποτέλεσμα μακράς εξέλιξης. Παρ’ όλο πού υπάρχουν πολλές απεικονίσεις θεατρικών έργων σε αγγειογραφίες, απ’ όπου συμπεραίνεται η χρήση της μηχανής, υπάρχουν πολύ λίγες πληροφορίες για τη μορφή της γιατί την ήθελαν να είναι αόρατη (Arnott, Bulle, Chourmouziades, Dimarogonas, Mastronarde, Pickard-Cambridge, Chondros).

2. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ

Ένας μεγάλος αριθμός από αρχαία Ελληνικά και Ρωμαϊκά θέατρα διασώθηκαν, έτσι ώστε να μπορούμε να ανακατασκευάσουμε την αρχιτεκτονική τού θεάτρου με ακρίβεια.

Για την ανακατασκευή θα χρησιμοποιήσουμε την αρχιτεκτονική τού Αθηναϊκού θεάτρου τού Διονύσου στην Νοτιοανατολική πλαγιά της Ακρόπολης, πού αργότερα τροποποιήθηκε από τον ρήτορα Λυκούργο στους χρόνους τού Αλεξάνδρου τουΜεγάλου. Έχουν δημοσιευθεί αρκετές εργασίες σχετικά με τις διαδοχικές εκδοχές του θεάτρου και οι τεχνικές λεπτομέρειες που αναλύονται καθιστούν εφικτή την ανακατασκευή του (Pickard-Cambridge, Travlos, Polacco). Περίπου 17000 μέχρι 30000 θεατές μπορούσαν να χωρέσουν σ’ αυτό σύμφωνα με τούς συγγραφείς της εποχής (Πλάτωνος Συμπόσιο). Οι παραστάσεις δίνονταν κατά την διάρκεια της ημέρας και διαρκούσαν πολλές ημέρες.

Το κτίριο της σκηνής είχε μια περίπου επίπεδη οροφή στην οποία δρούσαν οι ηθοποιοί σε μερικά έργα, αλλιώς το έργο εκτυλίσσονταν στην κυκλική περιοχή πού λεγόταν Ορχήστρα της οποίας η αρχική σημασία ήταν χώρος τού χορού. Το κτίριο της σκηνής μεταβλήθηκε πολλές φορές. Αρχικά ήταν ξύλινο που έμοιαζε με τα επόμενα λίθινα. Σε μεταγενέστερες εποχές η σκηνή ήταν λίθινο κτίσμα στο οποίο εκτυλίσσονταν δύο ιστορίες σύμφωνα με μερικούς συγγραφείς. Σε μια εκδοχή το κτίσμα της σκηνής τού Αθηναϊκού θεάτρου ήταν περίπου 4 μ. ψηλό και 27 μ. πλατύ (Bulle, Dimarogonas, Polacco, Travlos). Η σκηνή ήταν στενή, 2-3 μέτρα πλάτος και υπερυψωμένη ως προς την Ορχήστρα. Οι θύρες της σκηνής ήταν θύρες οικιών που όμως αναπαριστούσαν και θύρες ανακτόρων και ναών σύμφωνα με τις απαιτήσεις. Τα σκηνικά ήταν πίνακες ζωγραφισμένοι που αντικαθίσταντο κατά περίπτωση.

Η Μηχανή ήταν ήδη σε γενική χρήση από την εποχή του Αριστοφάνη. Κανείς από αυτούς τούς μηχανισμούς, πού ήταν κατασκευασμένοι από φθαρτά υλικά, δεν σώζεται. Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν αρκετές αναφορές στη μηχανή, σε τραγωδίες πού σώζονται και σε αγγειογραφίες, από τις οποίες αναφορές μπορεί να ανακατασκευαστεί. Ήταν ένας μεγάλος μηχανισμός πού αποτελούνταν από δοκούς, τροχαλίες και σχοινιά πού μπορούσαν να σηκώσουν φορτία ως ένα τόνο και σε μερικές περιπτώσεις να κάνουν σφοδρούς κλυδωνισμούς απεικονίζοντας ένα ταξίδι στο χώρο όταν το έργο το απαιτούσε (Arnott, Bulle, Chourmouziades, Dimarogonas, Fiechter, Mastronarde, Pickard-Cambridge, Chondros).

Υπάρχουν πολλές απεικονίσεις θεατρικών έργων σε αγγειογραφίες, απ’ όπου συμπεραίνεται η χρήση της μηχανής. Σε δύο αγγειογραφίες του 400 πΧ πού σώζονται φαίνεται μια σκηνή από την Μήδεια τού Ευριπίδη. Σ’ αυτήν η Μήδεια είναι έτοιμη να πετάξει στην Αθήνα με το άρμα τού Ήλιου πού το οδηγούν φίδια. Αυτό το άρμα πρέπει να είναι ο μηχανισμός. Κάτω από την Μήδεια φαίνονται τα νεκρά παιδιά της, αριστερά της ο Ιάσων και στα δεξιά της πιθανότατα η Αφροδίτη. Η μηχανή δεν φαίνεται, εκτός από τα κύρια σκηνικά στοιχεία πού είναι το άρμα και τα φίδια (Σχήμα 4). Μια άλλη εκδοχή σκηνής από την Μήδεια τού Ευριπίδη σε αγγειογραφία του 400 πΧ. Η Μήδεια στο άρμα τού Ήλιου πού το οδηγούν φίδια (Σχήμα 5).

Σε άλλη σωζόμενη αγγειογραφία φαίνονται ο Δίας και ο Ηρακλής να απειλούν τον Απόλλωνα με τον κεραυνό και το ρόπαλο, πιθανόν από την κωμωδία Ηρακλής. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Απόλλων μοιάζει να κάθεται σε ένα ικρίωμα πού μοιάζει εκτός χώρου και μάλλον πρέπει να είναι μια καρικατούρα της μηχανής. Αν περί αυτού πρόκειται, τότε έχουμε μια έμμεση απεικόνιση τού μηχανισμού.

Σε αγγείο πού βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης φαίνεται το σώμα τού Σαρπηδόνα, γιού της Ευρώπης, να μεταφέρεται στον αέρα από τον Ύπνο και τον Θάνατο, πιθανώς από την τραγωδία τού Αισχύλου Ευρώπη .

Σ Ο Σαρπηδών γιός της Ευρώπης μεταφέρεται από το πεδίο της μάχης από τον Υπνο και το Θάνατο που μόλις καταφθάνουν, ενώ ο Ερμής συντονίζει το έργο τους (αριστερά), ο Σαρπηδών φθάνει από τον ουρανό στο βασίλειο της Λυκίας με τη μηχανή. (430-380 πχ). Υπάρχει μια σημαντική πληροφορία ότι δηλαδή ο μηχανισμός δεν ήταν ιδιαίτερα εμφανής. Αυτό μοιάζει να συμφωνεί και με τις απόψεις της αισθητικής, μιας και ένας ορατός μηχανισμός δεν θα ήταν σε συμφωνία με το όλο ύφος των σκηνικών και των κοστουμιών πού χρησιμοποιούνταν.

3. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ

Παρ’ όλο που κανείς μηχανισμός ούτε απεικονίσεις του δεν σώζονται υπάρχουν αρκετές αναφορές σε έργα πού σώζονται από τις οποίες αντλούμε πληροφορίες για τον σχεδιασμό και την λειτουργία του. Λεπτομερείς πληροφορίες για τον εξοπλισμό σκηνής και τούς μηχανισμούς της δίδονται από τον Βιτρούβιο (1ος αιώνας μ.) και τον Pollux (3ος αιώνας μ.Χ.) ο οποίος τόν περιγράφει ως ακολούθως. «Ο μηχανισμός δείχνει θεούς ή ήρωες στον αέρα. Ήταν τοποθετημένος στην αριστερή πάροδο». Αυτό προσδιορίζει την θέση τού κεντρικού μέλους τού μηχανισμού αν και δεν διευκρινίζεται σε ποιά μεριά. Καθορίζει επίσης και την ακτίνα λειτουργίας αφού ο από μηχανής θεός εμφανιζόταν περίπου στο μέσο της σκηνής.

Στην Ειρήνη του Αριστοφάνη ο Τρυγαίος πετάει με έναν κάνθαρο και απευθύνεται στον χειριστή λέγοντάς του να μην τον αφήσει να πέσει « …μηχανοποιέ πρόσεχε … γιατί αν δεν προσέξεις θα γίνω τροφή για τον Κάνθαρο». Και ακόμη παραπονιέται ότι νοιώθει αδιαθεσία από τούς κλυδωνισμούς. Η πτήση καλύπτει χρόνο δεκαοκτώ στίχων στην διάρκεια των οποίων η μηχανή κλυδωνίζεται ώστε να δώσει την εντύπωση διαστημικού ταξιδιού και μετά επιστρέφει στο σημείο από όπου ξεκίνησε. Στο Δαίδαλο ο Αριστοφάνης αναφέρει ότι ο μηχανοποιός ο ίδιος χειρίζεται τον τροχό.Σύμφωνα με τον Jebb (Arnott 1962) πάντα πριν την εμφάνιση τού μηχανισμού προηγούνταν κάποιοι στίχοι ή κάποιες καλυμμένες φράσεις στον διάλογο, για να του δώσουν χρόνο να μπει στον χώρο. Αυτό μάς χρησιμεύει για να χρονομετρήσουμε τις αντίστοιχες διαδικασίες.

Μια πρόσθετη μαρτυρία ότι ο μηχανισμός χρησιμοποιούνταν από τον Αισχύλο έχουμε στον Προμηθέα Δεσμώτη όπου η είσοδος τού χορού των Ωκεανίδων με άρμααναγγέλλεται από τον Προμηθέα από δεκατρείς στίχους ενώ οι αντίστοιχοι στίχοι του Ευριπίδη είναι 6 ως 7. Μια εξήγηση γι’ αυτό ίσως είναι το σημαντικό φορτίο πού έπρεπε να μεταφερθεί. Αφού τα μέλη τού χορού ήταν δεκαπέντε το μεταφερόμενο φορτίο θα ήταν περίπου 1000 κιλά. Υπάρχει πάντως και μια άλλη εκδοχή δύο μηχανισμοί να χρησιμοποιούνταν, όπως προτάθηκε από τον σχολιαστή Λουκιανό (2^ος μ.Χ. αιώνας), ένας σε κάθε μεριά. Αυτό υποβιβάζει το φορτίο σε 500 κιλά, πάλι θαυμαστό για την εποχή. Ο Pollux περιγράφει τον μηχανισμό σαν γερανό πού έρχεται από ψηλά και απιθώνει το σώμα τού Μέμνωνα στην Αισχύλεια τραγωδία.

4. ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΜΗΧΑΝΗΣ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΔΙΟΝΥΣΟΥ

Από τις διαστάσεις τού κτιρίου της σκηνής μπορούμε να καθορίσουμε τον χώρο στον οποίο λειτουργούσε αυτός ο μηχανισμός. (Pickard-Cambridge). Από τις αρχαιολογικές και ιστορικές μαρτυρίες που αναφέρθηκαν φαίνονται πιθανές οι επόμενες προδιαγραφές για τη μηχανή.

1. Ήταν τοποθετημένη κοντά στην αριστερή πάροδο .

2. Λειτουργούσε σε κάποιο ύψος από τη σκηνή.

3. Οι ηθοποιοί μεταφέρονταν στο προσκήνιο περίπου στο μέσον της σκηνής.

4. Το μεταφερόμενο φορτίο ήταν συνήθως 400 κιλά αλλά σε μερικές περιπτώσεις έφθανε και τα 1000 κιλά.

5. Μπορούσε να κάνει κλυδωνισμούς

6. Το κύριο μέλος ήταν μια δοκός που περιστρεφόταν γύρω από μια άρθρωση.

7. Μπορούσε να παράγει τόσο κατακόρυφη κίνηση όσο και οριζόντια.

8. Ο χειριστής μπορούσε να ελέγχει την κατακόρυφη θέση τού φορτίου.

9. Ένας τροχός βοηθούσε το χειριστή στο χειρισμό.

10. Σε μερικές περιπτώσεις ο μηχανισμός έπρεπε να κινηθεί γρήγορα.

11. Είχε υπολογίσιμο αντίβαρο.

12. Το φορτίο έπρεπε να είναι τουλάχιστο μερικά σταθμισμένο.

13. Οι ηθοποιοί ανάλογα με τις απαιτήσεις του έργου στηρίζονταν από φορείο ή άρμα το οποίο κρεμόταν από τη μηχανή.

14.Οι θεατές ακόμα και κατά τη διάρκεια της ημέρας μπορούσαν να δουν πολύ λίγο μέρος από τη μηχανή.

Επειδή ο μηχανοποιός χειριζόταν ο ίδιος τη μηχανή, συμπεραίνεται ότι πρόκειται για σύνθετο μηχανισμό. Δύο κύρια μοντέλα προτάθηκαν για τη μηχανή. Η Μ. Bieber(1939) πρότεινε γλίστρες στην κορυφή της σκηνής, με τις οποίες θα μπορούσαν να μεταφέρονται οι ηθοποιοί. Παρ’ όλο πού αυτό θα μπορούσε να έχει χρησιμοποιηθεί σε μερικές περιπτώσεις, δεν συμφωνεί με τις περισσότερες από τις λειτουργίες πού αναφέρθηκαν πριν. Ο Mastronarde (1990) πρότεινε μια περιστρεφόμενη δοκό, λίγο πιο ψηλά από την σκηνή, που θα περιστρέφονταν τόσο γύρω από έναν κατακόρυφο άξονα όσο και γύρω από έναν οριζόντιο πακτωμένο πάνω στον κατακόρυφο. Αυτή η πρόταση συνδυάζει πολλές από τις προηγούμενες παρατηρήσεις αλλά έχει μερικά τεχνικά όσο και προβλήματα χειρισμού, δεν μπορεί να κατεβάσει τούς ηθοποιούς στην ορχήστρα, είναι αρκετά ορατή μιας και οι διαστάσεις της είναι μεγάλες και θα ήταν αδύνατο για τον χειριστή να έχει ακριβή έλεγχο της κίνησης. Ο Χουρμουζιάδης (1965) πρότεινε μια μικρή υπερκατασκευή στην κορυφή της σκηνής για να κρύψει τον μηχανισμό, αλλά αυτό μοιάζει τεχνικά και αισθητικά αδύνατο.

Στην ανακατασκευή του δασκάλου του συγγραφέα Α. Δημαρόγκωνα το 1993 τοποθετήθηκε η στήριξη της μηχανής πίσω από την σκηνή και κοντά στην αριστερή πάροδο του Αθηναϊκού θεάτρου. Το μήκος ανάμεσα στην άρθρωση και τον γάντζο ήταν περίπου 10 μέτρα. Για το αντίβαρο πού εξασφαλίζει την ισορροπία χρειάζονταν πρόσθετο μήκος 4 μ. Αυτό συνεπάγεται συνολικό μήκος δοκού 14 μ. περίπου το μήκος ενός μεγάλου κυπαρισσιού, δένδρου πού βρίσκεται στην Ελλάδα. Η διάμετρος ενός τέτοιου δένδρου στο σημείο άρθρωσης πρέπει να ήταν περίπου 0.4 μ. Το μέγιστο φορτίο πού μπορούσε να φέρει η δοκός στην άκρη της ήταν 10000 Ν, αν υποθέσουμε αντοχή σε κάμψη 20 ΜPa. Φαίνεται ότι το φορτίο αυτό στον Προμηθέα Δεσμώτη ήταν εφικτό.

Το σημείο άρθρωσης ήταν πίσω από την σκηνή και κάτω από το επίπεδό της ώστε στην οριζόντια θέση, τη θέση ανάπαυσης τού μηχανισμού (Σχήμα 8), η μηχανή ήταν πλήρως κρυμμένη. Για να πλησιάσει το μέσον της σκηνής ο μηχανισμός έπρεπε πρώτα να ανυψωθεί κατά 60° και μετά να περιστραφεί κατά 30° περί τον κατακόρυφο άξονα.

Για να κατεβάσουν τούς ηθοποιούς στο μέσο της σκηνής χρησιμοποιούνταν μία ή περισσότερες τροχαλίες. Αυτό το εξασφάλιζε ένας λόγος μοχλού προς διάμετρο τροχού. Επίσης, μιας και το κατέβασμα γινόταν μόνο με τον μοχλό, η τριβή στο άκρο της δοκού βοηθούσε τον χειριστή. Είναι αδύνατο να υπολογίσουμε με μεγάλη ακρίβεια τούς χρόνους κίνησης του μηχανισμού. Πάντως από παρατηρήσεις και άλλα στοιχεία της θεατρικής παράστασης πρέπει να ήταν της τάξης των μερικών δευτερολέπτων. Αν υποτεθούν 5 δευτερόλεπτα για γωνία στροφής 60° η δύναμη στα 4 μ. από την άρθρωση είναι περίπου 125 κιλά. Αυτή η δύναμη δεν μπορεί να εφαρμόζονταν από έναν χειριστή αλλά μπορούμε να υποθέσουμε ότι σε μερικές περιπτώσεις υπήρχε η συνδρομή ενός δεύτερου χειριστή. Για τα συνήθη φορτία των 200 ως 400 κιλών ένας χειριστής επαρκούσε. Πάντως, με 10 τέτοιες δυνάμεις πού αναπτύσσονταν ήταν αμφίβολο αν ο ένας χειριστής μπορούσε να ελέγξει απόλυτα την κίνηση. Για τον έλεγχο της κίνησης πρέπει να ήταν σε χρήση σχοινιά για να εξασφαλίσουν κυκλική τροχιά σε σημεία της δοκού. Στον μηχανισμό ο πιο πιθανός σχεδιασμός ήταν να κάνει κυκλική τροχιά ένα σημείο μεταξύ άρθρωσης και γάντζου με την βοήθεια σχοινιών και έτσι να εξασφαλίζεται ελλειπτική τροχιά για την άκρη της δοκού. Αυτό καταλήγει σε έναν χωρικό μηχανισμό τεσσάρων ράβδων για δημιουργία ελλειπτικής τροχιάς τού άκρου της δοκού (Coulton, Dimarogonas, Feodosyev, Hartenberg, Shigley).

Η ανακατασκευή του μηχανισμού άρχισε το 1993 και ακολούθησε διάφορα στάδιαπου αντανακλούν τη συνεχιζόμενη πρόοδο τόσο στα φιλολογικά ευρήματα όσο και τις αρχαιολογικές αναφορές. Από την επεξεργασία των αρχαιολογικών και φιλολογικών ευρημάτων και των παραδοχών που προαναφέρθηκαν ακολούθησε η κινηματική και δυναμική ανάλυση της μηχανής από ομάδες καθηγητών και φοιτητών των Πανεπιστημίων Washington στο St Louis Misouri και Πατρών. Η εξέλιξη στα σχεδιαστικά εργαλεία αποτυπώνεται στις διαδοχικές εκδοχές ανακατασκευής της μηχανής από το 1990 μέχρι το 2010 (Σχήματα 8,9,11).

Η μηχανή στη θέση ανάπαυσης και με διακεκομμένη γραμμή σε θέση λειτουργίας. Σχέδιο του 1990.

Ανακατασκευή της μηχανής. Σχέδια του 2000

Στο Σχήμα 10 φαίνεται κάτοψη του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου στην Αθήνα. Εδώ η θέση του μηχανισμού προσδιορίζεται από μια λίθινη βάση, τη βάση Τ, για την οποία οι αρχαιολόγοι δεν έβρισκαν προφανή εφαρμογή. Φαίνεται ότι η μηχανή με συνολικό βάρος πάνω από 5 τόνους μαζί με τα αντίβαρα χρειαζόταν ένα σταθερό βάθρο, η βάση Τ ταιριάζει ακριβώς για το σκοπό αυτό και η μηχανή ξανασχεδιάστηκε σ’ αυτή τη θέση.

Κάτοψη του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου στην Αθήνα και η βάση Τ. Για την ανακατασκευή ακολουθήθηκε τυποποιημένος αλγόριθμος υπολογισμού των επιμέρους κατασκευαστικών στοιχείων από το βιβλίο του καθηγητή Α. Δημαρόγκωνα

Machine Design A Computer Aided Design Approach. Κινηματική και δυναμικήανάλυση του μηχανισμού επιβεβαιώνει τις σχεδιαστικές παραμέτρους και τηλειτουργική επάρκεια της μηχανής. Η επίλυση με τον αλγόριθμο που υιοθετήθηκε, δίνει ευελιξία στο σχεδιαστή για την ανακατασκευή περισσότερων εκδοχών μηχανισμών που ανταποκρίνονται σε ιδιαίτερες απαιτήσεις της παράστασης και διαφορετικές διαμορφώσεις του κτιρίου της σκηνής και της Ορχήστρας. Στο Σχήμα 11 φαίνεται αναπαράσταση του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου στην Αθήνα με τη μηχανή σε θέση ανάπαυσης πίσω από το κτίριο της σκηνής.

Η χρήση τροχών – κλωβών σε ανυψωτικές μηχανές φαίνεται σε ανάγλυφο των Συρακουσών του 3ου αι πΧ (Coulton, Zrnic, Σχήμα 12). Μια νέα εκδοχή στο σχεδιασμό έγινε με την υιοθέτηση της λύσης τροχού-κλωβού για την ανύψωση και τον υποβιβασμό του φορτίου όπως φαίνεται στο Σχήμα 13. Είναι ασφαλές να υποθέσουμε ότι η λύση τροχού-κλωβού έπρεπε να ακολουθηθεί στη μηχανή για την ανύψωση μεγάλων φορτίων, επειδή παρέχει αυξημένη ασφάλεια έναντι ατυχήματος, εφόσον το μεταφερόμενο φορτίο είναι άνθρωποι και ζώα και επιπλέον λύνεται και το πρόβλημα της ταυτόχρονης εκτέλεσης της περιστροφής της δοκού με την ανύψωση του φορτίου (Erdman, Feodosyev, Dimarogonas).

6. ΚΑΤΑΛΗΞΗ

Η περίακτος και το εκκύκλημα εξελίχθηκαν από τον αγγειοπλαστικό τροχό και το όχημα με τροχούς αντίστοιχα και δεν έχουν σημαντική αξία σαν εφευρέσεις. Η μηχανή δεν εμφανίζεται να έχει κοντινό προηγούμενο και n κατασκευή της έχει μεγάλη τεχνική αξία μιας και σχεδιάστηκε καθ’ υπαγόρευση των αναγκών τού θεάτρου και δεν προήλθε σαν αποτέλεσμα μακράς εξέλιξης.

Παρ’ όλο πού υπάρχουν πολλές απεικονίσεις θεατρικών έργων σε αγγειογραφίες, απ’ όπου συμπεραίνεται η χρήση της μηχανής, υπάρχουν πολύ λίγες πληροφορίες για την μορφή της, γιατί την ήθελαν να είναι αόρατη.

Οι αλγόριθμοι που αναπτύχθηκαν συγκεντρώθηκαν σε προγράμματα για υπολογιστή και είναι πλέον εύκολη η αναπαράσταση της κίνησης της μηχανής στο χώρο καθώς και η ακριβής εκτίμηση των φορτίων και της δύναμης που απαιτείται από τον χειριστή.

Τέλος, ο λεπτομερής σχεδιασμός έδωσε πλήρη σειρά κατασκευαστικών σχεδίων και κατάλογο υλικών όλων των επί μέρους εξαρτημάτων της μηχανής. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η αναπαράσταση της μηχανής είναι γεωμετρικά συμβατή με το κτίριο της σκηνής και τη θεατρική λειτουργία. Η κατασκευή ενός πρωτοτύπου σε συνδυασμό με μια θεατρική παράσταση θα αποτελέσει την ολοκλήρωση της προσπάθειας.

ΘΩΜΑΣ Γ. ΧΟΝΔΡΟΣ

ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών και Αεροναυπηγών, 265 00 ΠΑΤΡΑ

E-mail : chondros@mech.upatras.gr