Εισαγωγή
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση, ως θεσμός διαχείρισης τοπικών ζητημάτων από αντιπροσωπευτικά τοπικά όργανα, έχει μακρά ιστορία σ’ αυτόν τον τόπο, που οι ρίζες της χάνονται στην περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. Οι κοινότητες εκείνης της εποχής αποτέλεσαν μορφή Τοπικής Αυτοδιοίκησης, με τις κοινοτικές αρχές (τις δημογεροντίες) να λειτουργούν ως τοπική εξουσία και ως διαμεσολαβητές μεταξύ κοινότητας και οθωμανικού κράτους. Η αμφισβήτηση του δημοκρατικού τους χαρακτήρα (καθώς η εξουσία ασκούνταν από τα «τζάκια», την ιδιότυπη σύμμειξη μεγαλογαιοκτημόνων και εμποροβιοτεχνών ή εμποροναυτικών) δεν ακυρώνει τον χαρακτήρα τους ως μορφών Τοπικής Αυτοδιοίκησης που περιόριζαν τις καταπιεστικές συνέπειες της οθωμανικής εξουσίας.
Με την έναρξη της Επανάστασης του 1821 η Τοπική Αυτοδιοίκηση αναγνωρίστηκε ως θεσμός από τη Συνέλευση των Καλτεζών, που όρισε ως αυτοδιοικητικά όργανα (συμβούλια) τις «Εφορίες» για τις κοινότητες και τις «Γενικές Εφορίες» για τις επαρχίες. Καθώς, όμως, η εξουσία των τοπικών οργάνων, απαλλαγμένων μάλιστα από την οθωμανική επικυριαρχία, είχε ενισχυθεί, ο προσανατολισμός τόσο του Ιωάννη Καποδίστρια όσο και της βαυαρικής αντιβασιλείας και της μοναρχίας του Όθωνα, στη συγκρότηση κράτους συγκεντρωτικού με ενισχυμένη την κεντρική εξουσία, δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς τον περιορισμό των αρμοδιοτήτων των τοπικών αυτοδιοικητικών οργάνων και την επιβολή κρατικού ελέγχου στη σύνθεσή τους και στις δραστηριότητές τους.
Ενώ η σχετική απόπειρα του πρώτου κυβερνήτη είχε ως συνέπεια τη δολοφονία του από τους μανιάτες Μαυρομιχαλαίους, η αντιβασιλεία μπόρεσε το 1833 να επιβάλει την κατάργηση των κοινοτικών αυτοδιοικητικών αρχών και να τις αντικαταστήσει με 750 δήμους, που προέκυψαν από συγχωνεύσεις κοινοτήτων. Αν και δεν καταργήθηκε πλήρως το δικαίωμα εκλογής των τοπικών αρχών, τέθηκαν σοβαροί περιορισμοί στο εκλογικό δικαίωμα, όπως η συμπλήρωση του 25ου έτους ηλικίας και η οικονομική κατάσταση του εκλογέα, που απέκλειε όσους δεν είχαν αξιόλογη περιουσία. Χαρακτηριστική συνέπεια αυτής της ρύθμισης ήταν η συμμετοχή στις δημοτικές εκλογές της Αθήνας το 1835 μόλις 800 από τους 13.000 κατοίκους της. Εκτός από τους εκλεγμένους δημοτικούς συμβούλους, δικαίωμα συμμετοχής στην εκλογή δημάρχου είχαν και ισάριθμοι οικονομικά εύρωστοι, αν και την τελική απόφαση για το ποιος θα ανακηρυσσόταν δήμαρχος την έπαιρνε ο βασιλιάς!
Οι ρυθμίσεις αυτές του 1833 αμφισβητήθηκαν με σειρά ένοπλων εξεγέρσεων, με πιο σημαντική αυτή της Ακαρνανίας του 1836, για να καταργηθούν με την ψήφιση του νέου Συντάγματος του 1864, μετά την έξωση του Όθωνα και την ανακήρυξη της βασιλευόμενης δημοκρατίας. Έτσι, το κατακτημένο από την Επανάσταση του 1821 δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας του αντρικού πληθυσμού επεκτείνεται και στις αυτοδιοικητικές εκλογές, ενώ σταματούν οι όποιες βασιλικές ή και κυβερνητικές παρεμβάσεις στη σύνθεση των εκλεγμένων τοπικών αρχών. Διατηρείται, εντούτοις, και μάλιστα μέχρι το 1994, το δικαίωμα των κυβερνήσεων να διορίζουν τους επικεφαλής των οργανισμών δευτεροθάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης, δηλαδή τους έπαρχους και τους νομάρχες.
Σε μια προσπάθεια εξορθολογισμού και περαιτέρω εκδημοκρατισμού της λειτουργίας των δήμων, αναγνωρίζονται το 1884 οι κοινότητες ως υποδιαιρέσεις τους. Η προσπάθεια αυτή ολοκληρώνεται το 1912 από την κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου, που με τον Νόμο ΔΝΖ ανασυγκροτεί τις κοινότητες ως αυτόνομες μονάδες Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ως κοινότητα αναγνωρίζεται κάθε χωριό ή ομάδα γειτονικών χωριών με πληθυσμό 300 τουλάχιστον κατοίκων, ενώ δήμοι παραμένουν οι πρωτεύουσες των νομών και οι πόλεις με πληθυσμό τουλάχιστον 10.000 κατοίκων. Συγκροτήθηκαν συνολικά 6.000 οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης, σε μια χώρα που περιοριζόταν τότε στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, τη Θεσσαλία, την Άρτα, τα νησιά του Ιονίου και τις Κυκλάδες.
Εντούτοις, μετά τις αυτοδιοικητικές εκλογές του 1914, οι πολεμικές και πολιτικές περιπέτειες που ακολούθησαν δεν έδωσαν τη δυνατότητα άμεσης εκλογής νέων δημοτικών και κοινοτικών αρχών έως το 1925.
Μέχρι και τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα ήταν αδύνατη η παρέμβαση του εργατικού κινήματος στον χώρο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, εξαιτίας του μικρού μεγέθους των σοσιαλιστικών κινήσεων και της περιορισμένης απήχησής τους. Παρ’ όλα αυτά, τα σχετικά ζητήματα απασχόλησαν πολλούς από τους αριστερούς ριζοσπάστες, σοσιαλιστές και αναρχικούς της εποχής, πόσο μάλλον που επηρεασμένοι από τις ιδέες του ουτοπικού σοσιαλισμού έρεπαν στην αναφορά σε πρότυπες κοινωνικές συγκροτήσεις στη βάση αυτοδιοικούμενων κοινοτήτων. Χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή ήταν το σχέδιο που εκπόνησε ο πρωτοπόρος σοσιαλιστής Σταύρος Καλλέργης για την κοινωνική, οικονομική και πολιτική αναδιοργάνωση της αυτόνομης τότε Κρητικής Πολιτείας.
Η περίοδος του Μεσοπολέμου. Οι «κόκκινοι δήμαρχοι»
Τα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυση, το 1918, του ΣΕΚΕ (του μετέπειτα ΚΚΕ) η παρέμβαση στα ζητήματα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης είχε προσανατολισμό κυρίως καταγγελτικό και αποκαλυπτικό του ταξικού και αντεργατικού-αντιλαϊκού χαρακτήρα των αυτοδιοικητικών αρχών και της πολιτικής τους. Για πρώτη φορά επιχειρήθηκε παρέμβαση στις δημοτικές εκλογές του Οκτωβρίου 1925, που διοργανώθηκαν από τη δικτατορία του Πάγκαλου, με την υποστήριξη από το παράνομο ΚΚΕ του υποψηφίου της αντιπολίτευσης Μηνά Πατρίκιου στον δήμο Θεσσαλονίκης. Αν και η δικτατορία επιδίωκε με τις αυτοδιοικητικές εκλογές να δώσει μια επίφαση δημοκρατικότητας, η εκλογική νίκη του Πατρίκιου την θορύβησε, με συνέπεια την ακύρωση της εκλογής του. Ακολούθησαν νέες εκλογές τον Δεκέμβριο, τις οποίες ο Πατρίκιος κέρδισε με ακόμη μεγαλύτερη πλειοψηφία.
Η επιδίωξη εκλογικής καταγραφής του ΚΚΕ στις αυτοδιοικητικές εκλογές του 1929 απέδωσε πενιχρά αποτελέσματα. Κύρια αιτία υπήρξαν οι αλλεπάλληλες εσωκομματικές κρίσεις, αλλά και αντικειμενικές καταστάσεις. Παρά την εκτεταμένη φτώχεια του εργαζόμενου κόσμου, που στην περίπτωση του προσφυγικού προλεταριάτου άγγιζε τα όρια της εξαθλίωσης, η σχετική οικονομική σταθεροποίηση και η πολιτική ομαλότητα μετά την ανατροπή της δικτατορίας Πάγκαλου το 1926, δημιουργούσαν προσδοκίες βελτίωσης των όρων ζωής σε ευρύτερα λαϊκά στρώματα.
Όταν διεξάγονται οι επόμενες αυτοδιοικητικές εκλογές, τον Φεβρουάριο 1934, η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική. Το ΚΚΕ έχει ξεπεράσει την κρίση του, μετά την παρέμβαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς στα τέλη του 1931 και την ανάδειξη νέας ηγεσίας με επικεφαλής τον Νίκο Ζαχαριάδη, και στις βουλευτικές εκλογές του 1932 και ’33 εξασφάλισε ποσοστό 4,97% και 4,64% αντίστοιχα, έναντι του 1,41% που είχε πάρει το 1928. Η ανασυγκρότηση του κόμματος συνέπεσε με την εκδήλωση της βαθιάς οικονομικής κρίσης που οδήγησε το 1932 στην πτώχευση του ελληνικού κράτους.
Η επιρροή του ΚΚΕ μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’30 ήταν περιορισμένη κυρίως σε τμήματα αγωνιζόμενων εργατικών κλάδων και ιδιαίτερα μεταξύ των καπνεργατών, καθώς και σε τμήματα της φτωχής αγροτιάς της Θεσσαλίας. Γι’ αυτό και η εκλογική του δύναμη ήταν ενισχυμένη στη βόρεια Ελλάδα, όπου ζούσε η μεγάλη πλειονότητα των καπνεργατών, στη Θεσσαλία και στις καπνεργατουπόλεις του Πειραιά, του Αγρινίου και της Καλαμάτας. Το πιο σοβαρό πρόβλημα για το ΚΚΕ ήταν η αδυναμία του να προσεγγίζει το προσφυγικό προλεταριάτο, που μέχρι τότε ήταν προσδεμένο στον βενιζελισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις βουλευτικές εκλογές του 1928 οι προσφυγικοί συνοικισμοί της Αθήνας και του Πειραιά ψήφισαν με ποσοστά που άγγιζαν ή και υπερέβαιναν το 90% τους βενιζελικούς, ενώ το ΚΚΕ δεν πήρε παρά 0,3-0,4%.
Η οικονομική κρίση, αλλά και η παραγραφή των αποζημιώσεων για τις χαμένες περιουσίες με το Σύμφωνο Βενιζέλου-Ινονού το 1930, διέψευσαν τις αυταπάτες μικροαστικής αποκατάστασης των εργατών προσφύγων, που άρχισαν να στρέφονται προς την Αριστερά. Στους ίδιους αυτούς συνοικισμούς της Αθήνας και του Πειραιά τα ποσοστά του ΚΚΕ εκτοξεύτηκαν στις εκλογές του 1932 και ιδιαίτερα το 1933, φτάνοντας το 10-12,5%.
Οι αυτοδιοικητικές εκλογές του 1934 διεξάγονται με κυβέρνηση αντιβενιζελική, που για να αποτρέψει τον κίνδυνο της επικράτησης των αντιπάλων της στους μεγάλους δήμους της χώρας –και κυρίως στην Αθήνα- αποκόπτει τους προσφυγικούς συνοικισμούς, δημιουργώντας χωριστούς δήμους και κοινότητες. Στις εκλογές αυτές συμμετέχουν για πρώτη φορά και οι γυναίκες, αλλά όχι όλες. Δικαίωμα ψήφου έχουν μόνο όσες συμπλήρωσαν τα 30 χρόνια ηλικίας (οι άντρες ψηφίζουν από τα 21) και έχουν τουλάχιστον απολυτήριο δημοτικού. Η απαξίωση του δικαιώματος ψήφου από τις ίδιες τις γυναίκες εκφράστηκε και με την περιορισμένη άσκησή του. Στην Αθήνα, από τις 2.665 που είχαν αυτό το δικαίωμα ψήφισαν μόνο οι 439.
Το ΚΚΕ κατέρχεται στις εκλογές ως Ενιαίο Μέτωπο Εργατών Αγροτών και Προσφύγων. Ήδη έχει αποκτήσει σημαντικές προσβάσεις και στους προσφυγικούς συνοικισμούς, ενώ παραμένει ισχυρό στις πόλεις με μεγάλη παρουσία καπνεργατών. Καθώς οι οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης έχουν αυξημένες αρμοδιότητες, μεγάλο μέρος των κινητοποιήσεων των ανέργων της εποχής απευθύνονται στις δημοτικές αρχές, απαιτώντας συσσίτια, επιδόματα, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη κ.λπ.
Τα εκλογικά αποτελέσματα αποτελούν οδυνηρή έκπληξη για τον αστικό πολιτικό κόσμο και προκαλούν ενθουσιασμό στον κόσμο της Αριστεράς. Το ΚΚΕ κερδίζει την πλειοψηφία σε μια σειρά δήμους και κοινότητες (εξήντα περίπου), ενώ εκλέγονται και οι πρώτοι «κόκκινοι δήμαρχοι». Πρόκειται για τον καπνεργάτη Μήτσο Παρτσαλίδη, ηγετικό στέλεχος του κόμματος που εκλέγεται δήμαρχος Καβάλας, και τον Διονύση Μενύχτα, που εκλέγεται δήμαρχος Σερρών.
Η εκλογή των «κόκκινων δημάρχων» αντιμετωπίζεται με την… καθαίρεσή τους, που συνοδεύεται από την εκτόπιση στα ξερονήσια του Αιγαίου και των ίδιων και των κομμουνιστών δημοτικών συμβούλων. Ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν και τέσσερις δημοτικοί σύμβουλοι της Καβάλας (Γιάννης Ευθυμιάδης, Δημοσθένης Μακέδος, Γιώργος Μπαρμπαλέξης και Νίκος Νεγρεπόντης) που έμειναν εξόριστοι και φυλακισμένοι και κατά την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά και κατά την Κατοχή, και εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς.
Η δικτατορία του 1936 καθαιρεί τις περισσότερες από τις εκλεγμένες αυτοδιοικητικές αρχές σε ολόκληρη τη χώρα και το σύνολο των συμβούλων που ανήκουν στην αντιπολίτευση. Ανάμεσά τους, βέβαια, και τους κομμουνιστές, που εξορίζονται και φυλακίζονται ή υποχρεώνονται να υπογράψουν δηλώσεις αποκήρυξης του ΚΚΕ.
