28 Οκτώβρης 1940. Η φασιστική Ιταλία με τελεσίγραφο ζητά την παράδοση της Ελλάδας. Το υπερήφανο ελληνικό ΟΧΙ σήμανε την αρχή του ηρωικού απελευθερωτικού και αντιφασιστικού πολέμου του ελληνικού λαού ενάντια στους Ιταλούς και τους συμμάχους τους της ναζιστικής Γερμανίας. Ο ελληνικός στρατός με τον ενθουσιασμό και τον ηρωισμό του στα χιονισμένα βουνά τη Πίνδου έκανε πραγματικότητα την πρώτη μεγάλη νίκη ενάντια στις θεωρούμενες αήττητες δυνάμεις του Άξονα .
Με την έναρξη των συγκρούσεων του Ελληνοϊταλικού πολέμου, το Γενικό Επιτελείο Στρατού, εξέδωσε ανακοινώσεις ζητώντας φωτογράφους και κινηματογραφιστές για εθελοντική κατάταξη. Μέσα στο κλίμα ενθουσιασμού, ανταποκρίθηκαν πολλοί φωτορεπόρτερ και οπερατέρ. Όσοι κατατάχθηκαν, στη διάρκεια της θητείας τους υπάγονταν στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (ΓΥΣ) και σε ορισμένους απονεμήθηκε ο βαθμός του έφεδρου ανθυπολοχαγού.
Παράλληλα οι εφημερίδες της εποχής έστειλαν του δικούς τους φωτορεπόρτερ στα ελληνοαλβανικά Αλβανικά σύνορα για να καταγράψουν τις εικόνες του πολέμου. Σε όσους φωτογράφους για πολιτικούς λόγους δεν τους δόθηκε άδεια να ταξιδέψουν στο μέτωπο φωτογράφιζαν εικόνες από τα μετόπισθεν όπως ο Σπύρος Μελτετζής. Πολλοί όμως ταξίδεψαν μέχρι το μέτωπο εξασφαλίζοντας άδεια από διεθνή φωτογραφικά πρακτορεία.
Γιώργος Προκοπίου (1876-1940)
Ανάμεσά στους φωτογράφους που θέλησαν να πάνε εθελοντικά στο μέτωπο ηταν και ο ζωγράφος Γιώργος Προκοπίου, που είχε έρθει πρόσφυγας από τη Σμύρνη. Ενώ ορισμένοι πολιτικοί και μεγαλοαστοί «θυμήθηκαν» ότι έπρεπε να στείλουν τα παιδιά τους στο εξωτερικό για σπουδές, για να αποφύγουν τη στράτευση, ο Προκοπίου, σε προχωρημένη πια ηλικία και πάσχοντας από άσθμα και βρογχίτιδα, επιδιώκει με κάθε τρόπο να πάει. Μετά την αρχική απόρριψη της αίτησης του δεν το βάζει κάτω. Χρησιμοποιεί διάφορα μέσα και φτάνει μέχρι τον Μεταξά για να του δοθεί η άδεια. Και τελικά το πετυχαίνει. Στο μέτωπο ο Προκοπίου τράβηξε έναν ικανό αριθμό φωτογραφιών, που θα αποτελούσαν τη βάση για αντίστοιχους ζωγραφικούς πίνακές του. Θα πεθάνει τελικά στα παγωμένα βουνά της Βόρειας Ηπείρου, στις 20 Δεκεμβρίου 1940, ενώ ζωγράφιζε εκ του φυσικού το χιονισμένο Αργυρόκαστρο.
Βούλα Παπαϊωάννου
Αίτηση για να πάει στο μέτωπο έκανε και η Βούλα Παπαϊωάννου, αλλά απορρίφθηκε. Ήταν ακόμα πολύ νωρίς για τις γυναίκες πολεμικούς φωτορεπόρτερ. Mόνη εξαίρεση αποτελεί η φωτογράφος Mαρία Xρουσάκη, που βρέθηκε όμως στο Aλβανικό Mέτωπο ως εθελόντρια νοσοκόμα του Eρυθρού Σταυρού παίρνοντας μαζί τη φωτογραφική της μηχανή.
Η Παπαϊωάννου φωτογράφιζε καθημερινά εικόνες αποχαιρετισμού, προσελεύσεις σε στρατολογικά γραφεία και ακολουθούσε το προσωπικό του Ερυθρού Σταυρού για να δείξει τον αγώνα των νοσοκόμων και τους τραυματίες πολέμου.
Βούλα Παπαϊωάννου, «Η ευχή της Μάνας» (1940)
Λάζαρος Ακερμανίδης (1903-1947)
Από τους πρώτους που προσήλθαν στο κάλεσμα ήταν ο Λάζαρος Ακερμανίδης. Είχε έρθει πρόσφυγας το 1932 και εργαζόταν σαν φωτορεπόρτερ. Η εφημερίδα “Νίκη” δημοσίευσε πολλές από τις ιστορικές φωτογραφίες του. Ο Ακερμανίδης παρέμεινε στο μέτωπο σε όλη τη διάρκεια του βαρύτατου χειμώνα του 1940-1941, σε αντίθεση με όλους σχεδόν τους υπόλοιπους φωτογράφους και κινηματογραφιστές που πήγαιναν περιοδικά και για σύντομα διαστήματα. Τράβηξε περισσότερες από 2.500 φωτογραφίες, οι οποίες χάθηκαν μετά τον θάνατό του το 1947. στο τραγικό ναυάγιο του ατμόπλοιου Χειμάρρα, που παρέσυρε στον θάνατο 240 ανθρώπους. Εντοπίστηκαν το 1993 από τον Α. Ξανθάκη στην Κατερίνη και 200 από αυτές παρουσιάστηκαν σε έκθεση στην Αθήνα. Το έργο του μπορεί να θεωρηθεί σημαντικό γιατί δεν αρκέστηκε μόνο στη λήψη στημένων φωτογραφιών αλλά φωτογράφησε κάτω από πραγματικές συνθήκες. Εκείνο επίσης που διαφοροποιεί τη δουλειά του από πολλούς άλλους είναι η καταγραφή της σκληρής καθημερινής ζωής του Έλληνα φαντάρου στο μέτωπο.
Χορός στο Μέτωπο: Φωτογραφία του Λάζαρου Ακερμανίδη με τους φαντάρους να χορεύουν μετά από τη νίκη τους στα χιονισμένα βουνά της Πίνδου
ΑΕΡΑ!(φωτ. Λάζαρος Ἀκερμανίδης, 1940)
Nelly’s-‘Ελλη Σουγιουλτζόγλου-Σειδάρη, (1889-1998)
Η ελληνίδα φωτογράφος ‘Ελλη Σουγιουλτζόγλου-Σειδάρη από το Αιδίνι της Μικράς Ασίας γνωστή με το ψευδώνυμο Νέλλυ, προηγήθηκε κατά πολύ της εποχής της και σφράγισε με την πρωτοποριακή οπτική και τέχνη της την παγκόσμια ιστορία της φωτογραφίας. Οι φωτογραφίες της διακρίνονται από ελευθερία και κίνηση. Διάσημες ε΄ναι οι φωτογραφίες της με γυμνή χορεύτρια στην Ακρόπολη. Κατά τη διάρκεια του πολέμου βρισκόταν με το σύζυγό της στις ΗΠΑ και προσπάθησε με κάθε τρόπο να δείξει τον αγώνα των Ελλήνων κατά των Ιταλών. Η συμβολή της η στον πόλεμο ήταν τεράστια, διοργάνωσε στις ΗΠΑ εκθέσεις φωτογραφίας, εράνους υπέρ της Ελλάδας, εκτύπωσε μια φωτογραφία από τις ανασκαφές που είχε κάνει ο Γ Μαρινάτος στις Θερμοπύλες, που δημοσιεύτηκε σ΄ όλες τις εφημερίδες των ΗΠΑ και του Καναδά και δημιούργησε αισθήματα συμπαθείας υπέρ της Ελλάδος. Για τη συμβολή της οι Αμερικάνοι την χαρακτήριζαν «ανεπίσημη πρέσβειρα της Ελλάδος στην Αμερική».
Σημαντική επιτυχία της ήταν η δημοσίευση ενός Έλληνα τσολιά σαλπιγκτή στο εξώφυλλο του διάσημου περιοδικού Life στις 16-12-1940, είναι η μοναδική φωτογραφία εξώφυλλο που έγινε από Έλληνα φωτογράφο στο περιοδικό.
Κώστας Μπαλάφας (1920-2011)
“Το να βγάλεις λίγα χρυσάνθεμα, ακόμα και μια βαρκούλα που κουνιέται, δεν λέει και σπουδαία πράγματα. Εδώ είναι ένας λαός τρανταχτός, που πέρασε δια πυρός και σιδήρου• από το γιαταγάνι του Γιουσούφ αράπη και από το σκοινί του πατρο-Κοσμά. Αυτόν το λαό φωτογραφίζω…”
Ο Κώστας Μπαλάφας γεννήθηκε το 1920 στο ορεινό χωριό Κυψέλη της Άρτας από φτωχούς γονείς αγρότες. Ο πόλεμος και η Κατοχή βρήκαν τον Μπαλάφα στα Γιάννενα . Όταν σπούδαζε στα Ιωάννινα στη Γαλακτοκομική σχολή, κατάφερε ν’ αγοράσει μια Τζούνιορ Κόντακ πουλώντας και το ρολόι του για να συμπληρώσει το ποσό. Την εποχή που βρισκόταν στην Ιταλία, αντικατέστησε τη μηχανή του με μία Ρομπότ.
Με αυτή τη μηχανή, ο νεαρός τότε φωτογράφος έμελλε ν’ απαθανατίσει την πορεία του ελληνικού στρατού προς το αλβανικό μέτωπο, την Κατοχή και τον ένοπλο αγώνα του ΕΛΑΣ στην Ήπειρο. Τα φιλμ ήταν δυσεύρετα, αλλά η τύχη βοηθάει τους τολμηρούς! Το Νοέμβρη του 1940, τα ελληνικά στρατεύματα κατέρριψαν κι έπεσε στην Καλούτσιανη Ιωαννίνων ένα από τα πρώτα ιταλικά βομβαρδιστικά. Στα σκορπισμένα συντρίμμια του αεροπλάνου βρέθηκε από τους χωρικούς ένα σφραγισμένο μεταλλικό κουτί με πολλά μέτρα αεροπορικού φιλμ Ferrania Capelli. Γι’ αυτούς ήταν άχρηστο, για τον ερασιτέχνη τότε φωτογράφο πολύτιμο. Το απέκτησε με αντίτιμο μερικές οκάδες καλαμποκάλευρου.
Χρησιμοποιώντας αυτό το φιλμ ο Κώστας Μπαλάφας κατέγραψε πολλά από τα εγκλήματα των κατακτητών στην Ήπειρο και, αμέσως μετά, τη δραστηριότητα του αντάρτικου στην ίδια περιοχή. Δεν υπήρξε επαγγελματίας φωτορεπόρτερ, ούτε βρέθηκε τυχαία στο μέτωπο των πολεμικών επιχειρήσεων: ήταν αντάρτης-τυφεκιοφόρος και παράτολμος φωτογράφος.
Κώστας Μπαλάφας, Παράδοση Ιταλών στρατιωτών
Δημήτριος Χαρισιάδης (1911-1993)
Αφετηρία της φωτογραφικής του πορείας αποτέλεσε το αλβανικό μέτωπο (1940), όταν ο Χαρισιάδης ως έφεδρος αξιωματικός και επίσημος φωτογράφος του στρατού, απαθανάτισε τη ζωή των στρατιωτών και την επέλαση της ελληνικής στρατιάς στη Βόρεια Ήπειρο. Οι φωτογραφίες του επηρεασμένες από τα ευρωπαϊκά κι Αμερικάνικα ρεύματα δεν φέρουν συγκινησιακό φορτίο. Φέρουν όμως φωτογραφικά στοιχεία (διαγώνιες, κενούς χώρους), στοιχεία, που κάνουν δυνατές τις φωτογραφίες του.
Ο Χαρισιάδης στην Αθήνα, αργότερα, κατέγραψε τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Ως ανταποκριτής του ευρωπαϊκού τύπου φωτογράφησε τα «Δεκεμβριανά» και τον Εμφύλιο.
Πέτρος Πουλίδης
Στις αρχές του 1941, ο πρώτος Έλληνας φωτορεπόρτερ, πήγε στο μέτωπο ως πολεμικός φωτορεπόρτερ του ελληνικού στρατού. Το φωτογραφικό αρχείο του έχει αγοραστεί από την ΕΡΤ και έχει ψηφιοποιηθεί. Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος περιλαμβάνει πάνω από 100 γυάλινες πλάκες (αρνητικά) μεγάλων διαστάσεων με ποικίλα θέματα και με την αντίστοιχη ιστορική τεκμηρίωση. Αρκετές φωτογραφίες του υπάρχουν και στο ΓΕΣ και στο Πολεμικό Μουσείο. Η απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944 βρίσκει το φωτογράφο να συνεχίζει το φωτορεπορτάζ και να πρωτοστατεί, το 1945, στην ίδρυση της Ένωσης Φωτορεπόρτερ Αθηνών.
Άλλοι φωτογράφοι και κινηματογραφιστές στο μέτωπο
Μεταξύ των φωτογράφων και φοτορεπόρτερ που βρέθηκαν στο μέτωπο ήταν ο Βασίλης Τσακιράκης, «ο φωτογράφος της Αλβανίας», όπως τον αποκαλούσαν οι συνάδελφοί του, ο Τάκης Φλώρος, ο Ιωάννης Νισυρίου, ο Κυριάκος Κουρμπέτης, ο Δημήτρης Φωτεινόπουλος, ο Τάκης Τριανταφύλλου, ο οποίος τράβηξε 2.000 αρνητικά , ο Τασος Μελετόπουλος, ο Σπύρος Τράνακας και άλλοι. Για σύντομο χρονικό διάστημα, προφανώς λόγω της ηλικίας του, βρέθηκε εκεί και ο Δημήτρης Γιάγκογλου. Ορισμένα αρνητικά του που προφανώς δεν πέρασαν από τη λογοκρισία δείχνουν νεκρούς στρατιώτες, το πιθανότερο Ιταλούς.
Και οι τρεις αδελφοί Μεγαλοκονόμου (Κων/νος, Μανώλης και Χαράλαμπος) πήγαν σαν φωτογράφοι και κινηματογραφιστές για τα «Επίκαιρα» τα λεγόμενα «Ζουρνάλ».
Ανάμεσα στους κινηματογραφιστές ήταν ακόμα ο Δημητροκάλης, ο Ράφας, ο Μαλαβίτης, ο Γ. Παπαδούκας, ο Πρόδρομος Μεραβίδης και ο Σπύρος Κοκόλης αλλά και ο Φιλοποίμην Φίνος.
Ιστορικά φωτογραφικά αρχεία για τον πόλεμο του 1940 διατηρουν τα μη κερδοσκοπικά σωματεία ΕΛΙΑ ( http://www.elia.org.gr/archives-collections/photographic-archive/) και το Ιστορικό Φωτογραφικό Αρχείο Νεώτερης Ελλάδας ( http://ifane.gr/?page_id=50431)
Ενδιαφέρον φωτογραφικό υλικό αλλά όμως ατεκμηρίωτο όσο αφορά τους φωτογράφους υπάρχει στο ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ και στα φωτογραφικά αρχεία του Πολεμικού Μουσείου. Στα αρχεία όμως αυτά τα ονοματεπώνυμα των φωτογράφων συνήθως απουσιάζουν, όπως απουσιάζουν και από τις δημοσιεύσεις ή τις εκθέσεις που πραγματοποιούνται. Ας τολμήσουν κάποιοι ερευνητές να βγουν από τα γραφεία των φωτογραφικών μουσείων, κέντρων και ιδρυμάτων και να βγάλουν από το σκοτάδι όλους τους φωτογράφους, τοποθετώντας τους στη θέση που τους αξίζει. Αν θέλουμε πραγματικά να γράψουμε την ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας, πρέπει να γίνουμε υπέρμαχοι των απανταχού λησμονημένων φωτογράφων.
Βιβλιογραφία
-Οι φωτογράφοι του 40 και της Κατοχής. Διαθέσιμο: https://www.photologio.gr/megaloi-fotografoi/fotogrfoi-tou-40-kai-tis-katoxhs/
-Κώστας Μπαλάφας – Ο φωτογράφος του ’40 και της Εθνικής Αντίστασης με την ποιητική και ουμανιστική μας. Διαθέσιμο: https://www.photologio.gr/megaloi-fotografoi/%CE%BA%CF%8E%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%82-%CE%BC%CF%80%CE%B1%CE%BB%CE%AC%CF%86%CE%B1%CF%82
-Nelly’s – Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη Φωτογράφος. Δαθέσιμο:http://photographyinfo.gr/blog/nellys-%CE%AD%CE%B
