Τον αρχαιολόγο – μηχανικό Φελίξ Σαρτιώ, λίγοι τον γνωρίζουν στην πατρίδα του τη Γαλλία. Άρχισε να γίνεται γνωστός στην πατρίδα μας όμως για τη σπουδαία αλληλεγγύη του στους εκατόν τριάντα χιλιάδες καταδιωκόμενους Έλληνες από τις περιοχές της Παλαιάς και της Νέας Φώκαιας, πριν από εκατό χρόνια. Τον Ιούνιο του 1914.
Μας τον γνωρίζει το ντοκιμαντέρ «Τα γεγονότα στη Φώκαια 1914» της Ανιές Σκλάβου και του Στέλιου Τατάκη που έκανε πρεμιέρα στον κινηματογράφο «Ορφέας» στη Σαρωνίδα, πλάι στην Παλαιά Φώκαια Αττικής, μπροστά σε ένα πολυπληθές κοινό, απογόνων όλων αυτών τους οποίους φιλοξενούσε η οθόνη του κινηματογράφου.
Ο ξεριζωμός των Φωκαέων το ’14, δεν είναι πολύ γνωστός. Τον επισκίασε η καταστροφή του 1922. Άλλωστε κάποιοι ξαναγύρισαν γύρω στο 1917-1918 για να φύγουν οριστικά το ’22. Μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, το τουρκικό κράτος, θέλοντας να στεγάσει τους Τούρκους πρόσφυγες από τη Μακεδονία, βάζει μπρος το σχέδιό του για «κάθαρση» από το ελληνικό στοιχείο, των παραλίων της Μικράς Ασίας. Έτσι, μέσα σε μια μέρα σχεδόν, άτακτοι, τσέτες, και Τούρκοι χωροφύλακες ντυμένοι χωριάτες, επιτίθενται στους Φωκαιανούς, εξαναγκάζοντάς τους να πάρουν τον δρόμο της προσφυγιάς. Αυτή η επιχείρηση, απετέλεσε και μία γενική δοκιμή για τις επιχειρήσεις του 1922.
Ο Φελίξ Σαρτιώ εκείνο τον καιρό, βρίσκεται στη Φώκαια, απεσταλμένος του γαλλικού κράτους, και πραγματοποιεί αρχαιολογικές ανασκαφές για να φέρει στο φως ευρήματα, από την εποχή που η αρχαίοι Φωκαείς, είχαν δημιουργήσει τη Μασσαλία, στην ακτή εκείνη της Μεσογείου που αργότερα θα ονομαζόταν Γαλλία. Μας άφησε, λοιπόν, από αυτή την ιστορική στιγμή λίγα, αλλά δυνατά στοιχεία. Τα πιο σημαντικά είναι μια σειρά φωτογραφιών από την ήρεμη ζωή των κατοίκων, αλλά και από τις ώρες και τις ημέρες της επιχείρησης ανδραποδισμού του ελληνικού στοιχείου.
Ένας Τούρκος έμπορος φωτογραφιών, τις ανακαλύπτει το 2006. Απευθύνεται σε έναν Ελληνοκύπριο. Τον ιστορικό φωτογραφίας Χάρη Γιακουμή που ζει και εργάζεται στο Παρίσι. Με βοηθό και το βιβλίο του Σαρτιώ «Le sac de Phokee et l’ explusiondes Grecs Ottomans d’ Asie – Mineure», έχουμε μια δυνατή περιγραφή του διωγμού και της γεωπολιτικής κατάστασης της περιοχής. Οι φωτογραφίες πιστοποιούν την αφήγηση των γεγονότων.
Τις ημέρες της επίθεσης, ο Σαρτιώ, υψώνει τη γαλλική σημαία στα τέσσερα σπίτια της αρχαιολογικής αποστολής, ενημερώνει τον καϊμακάμη της Φώκαιας πως είναι υπεύθυνος για την ασφάλεια όσων βρίσκονται κάτω από τη στέγη τους, και τα ανοίγει στους καταδιωκόμενους Φωκαιανούς. Πόσους να χωρέσουν όμως τέσσερα σπίτια. Με τις φωτογραφίες του απαθανατίζει τις βάρκες που αναχωρούν όπως – όπως, τα καμένα σπίτια, τους σκοτωμένους, τους πνιγμένους. Φροντίζει να σταλούν γαλλικά πλοία από τη Σμύρνη για να παραλάβουν τους πρόσφυγες. Κάνει διαβήματα στις ευρωπαϊκές πρεσβείες, στην κυβέρνηση της χώρας του. Ουδείς ασχολείται. Η είδηση περνά στα «ψιλά» στην ειδησεογραφία της εποχής. Υπάρχουν οι διαμαρτυρίες του Πατριαρχείου βέβαια και σε διπλωματικό επίπεδο, της ελληνικής κυβέρνησης.
Ο Σαρτιώ σημειώνει την αρμονική συμβίωση των απλών Ελλήνων και Τούρκων στην περιοχή. Το επιβεβαιώνει από την οθόνη και η κυρία Σοφία Δεληγιάννη, η τελευταία επιζήσασα. Βίωσε τα γεγονότα δυόμιση χρονών, επέστρεψε στα έξι, για να φύγει οριστικά στα εννιά της χρόνια. Η Κοινότητα της Παλαιάς Φώκαιας το 2008 επί Μανώλη Τσαλικίδη, εκδίδει έναν τόμο με τις φωτογραφίες – ντοκουμέντα του σπουδαίου Γάλλου αρχαιολόγου.
Οι σκηνοθέτες του ντοκιμαντέρ, αναζητούν και βρίσκουν την ανιψιά του Σαρτιώ. Το αρχείο του φυλάσσεται στο αρχείο του Λούβρου. Αυτή ζητεί να δοθεί στους Έλληνες η μικρή βαλίτσα με το αρχείο του θείου της, γιατί εκείνοι σε αντίθεση με τους Γάλλους, θα το αξιοποιήσουν. Μιλούν λοιπόν σε αυτήν την ταινία απόγονοι των προσφύγων και από την Παλαιά, αλλά και από τη Νέα Φώκαια που βρίσκεται στη Χαλκιδική, η ανιψιά του Σαρτιώ, και ακόμα Έλληνες και Γάλλοι ιστορικοί.
Το υπέροχο ντοκιμαντέρ των Σκλάβου – Τατάκη με καλό γούστο, πολιτισμικό ήθος και ψύχραιμη, αλλά καθόλου ψυχρή ματιά, παρουσιάζει με αγάπη την κατάθεση ζωής ενός επιστήμονα που την ίδια στιγμή που έφερνε στο φως ευρήματα τριών χιλιάδων χρόνων, ζούσε και την πράξη θανάτου της πόλης. Ο ίδιος παραγγέλνει στη Μασσαλία: «Μασσαλία η Μητρόπολις σου, πεθαίνει μετά από τρεις χιλιάδες χρόνια!».
Να κρατήσουμε αυτό που είπε η Φωκαιανή Ζαχαρώ Φραντζέσκου: «Ένας Τούρκος ανακάλυψε τις φωτογραφίες, ένας Ελληνοκύπριος τις ανέδειξε και, κάποιοι Έλληνες τις έκαναν γνωστές». Να κρατήσουμε τη μνήμη και να εργασθούμε για τα καλά που μπορεί να μας χαρίσει η ειρήνη.
* Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ
